(Por ser el mes de la Patria, publicamos este artículo en una lengua oficial del Perú: el quechua . Fue elaborado por Willkaruna y publicado en la revista Atuqpa Chupan sin traducción. Trata sobre la presencia viva del quechua en Perú y Bolivia. Puedes seguir a la revista Atuqpa Chupan en su FanPage para más noticias sobre el quechua en este link. )
Qallariynin
Qichwaqa hinantin tiqsi muyupi simikuna/qallukuna hinallataqmi may riqsisqa, aswan riqsisqaraq Inkakunapa rimasqa kasqanrayku. Qichwaqa pikunachus rimaqninkunata sunquchawanchik, yuyaychawanchik, yachachiwanchik, imaña,
mayña kasqanchiktapas riqsichiwanchik, chaymanhina purinanchikpaq.
Rimasqanchikman hinataqmi mayninpiqa huchakunaman urmaykachiwanchik, pinqachiwanchik ima, chaymantapas kikillantaqmi imaymana sasachakuykunamantapas uqariwanchik.
Qichwapim ñawpanchik runakuna hatunta Tawantinsuyuta qispichirqanku. Qichwata rimaspan Inkakuna Machupikchutapas rawkarqanku, pirqarqanku, sumaqta chilaychilallataña hatarichirqanku, wiñay kawsay qispichiyta saqiyta munaspa.
Qichwapitaqmi hinantin llaqtakunapi ñawa yuyaqninchikkuna, machunchikkuna tukuy yachayninkunata saqitamuwarqanchik, chay ñanta purispa, amapuni chinkachispa aswantaraq allin riqsisqa Qichwa runa kananchikpaq.
Tayta Inti, Mama Killa, lliw Apunchikkuna, Rumikuna, Sachakuna, Pichinkukuna, Quchakuna, Mayukuna, imaymana kaqpas, Pachamamanchikwan huk ayllulla qichwata rimaspa, chuya yuyaywan uywanakuspa kawsakurqanchik.
Kunankamapas waki wakin llaqtakunapiqa hinapuniraqmi tiyakuchkanchik.
Perú, Bolivia mama llaqtakunapi imaynataq Qichwa kawsay kachkan
Arí aswan achka runam kay iskaynin mama llaqtakunapi Qichwa rimaqkunaqa kachkayku. América uran suyu chiqapiqa, ñawpaqmantapacha kunankamapas
qichwaqa wakin ñawpa simikunamantapas aswan kuraqmi. Chaymi, unay watakunamantaña Qichwa kawsayqa, wakin kawsaykunahina ancha riqsisqa
tukupurqa. Chayraykutaqmi allin yuyayniyuq, qillqakunapas tawqatawqaraq
rikurimurqa, Qichwa kawsayta qimiyta, kallpachayta, chaninchayta munaspa.
Kunanpas Perú, Bolivia mama llaqtakunapa umalliqninkunaqa tukuy niq qillqakunata rikurichimuchkankupuni aswanraq Qichwa kawsay, rimay
yanapasqa kananpaq nispa. Chaykamalla imapas, chiqaypiqa manataqmi ima waqrapas chuyanchakuntaqchu, chaychaykamalla puririspa qulluylla qullupun.
Qichwa runataq saruchasqallapuni, aswanraq wakchayachisqa.
Ariyá kunan Perú, Bolivia umalliqkunaqa Qichwa yawaryá kachkankupas, ichaqa manayá llaqtankupi yuyayniyuqñachu, umankuqa huk musquywan qaywisqa, qayqasqa pawachkan, sunqunkurí tuquru, chusaq. Aswantaraqmi chiqnipakunku, kutipakunku, paykunarayku umalliq qispirusqankutapas qunqaspa.
Ñawpaqmantaraq, Qichwa llaqtakunarayku, maychika ñakariywan imaymana wakisqa aypakusqantapas, wasapaq ruraykunatapas pisimanta pisi aswantam pantachipuchkanku, tatichipuchkanku, qulluchipuchkanku. Chayraykum huk chillmiyllapi tiyasqanchik allpakunapas, wayra samasqanchikpas, yakunu11 upyasqanchikpas, imaymananchik kaqpas qunqayllamanta hukpa makinpikama rikurin.
Chaykunamanta sayariptinchiktaq, qapariptinchiktaq sallqa, suwa, awqa, ñawsa runa nispa munasqankuta kamiykuwanchik, pinqachiwananchikkama. Mana chaniyuq allqutahina qawaykuwanchik. Imaymana munasqanku tarinankupaqqa, chulla chullamanta umalliqkunata rantipuchkanku, qullqita munarichispanku siminkuta watapuchkanku, upallachipuchkanku, hinallapi imapas puchukananpaq.
Urqu qasakunapi, yunka uraykunapi tiyaq runaqa qullqiyuqkunapa, qarayasqa suwakunapa michiqllanpim tukupuchkanku, imaymanakuna qawaqllan, mana imatapas tuqpispa, uqarispa, munapakuqlla. Qarakunam ichaqa munarisqankupacha imaymananchiktapas hukman, hukman qatuylla qaturparinku,
chaywan qapaqyaykuspankutaq saruchawanallanchikpaqpuni.
Maypitaq, maypim chay tukuy imaymana ñawpa kawsaykuna, Qichwa kawsay amachaq yuyaysapa qillqakunarí. Manayá chayllapaschu, maypitaq llapan kawsaykuna, tukuy simikuna amachaq qillqakunapasrí, hukuchachu kachkarparinpas, icharí ninachu ruparparinpas.
Perú, Bolivia mama llaqtakunapiqa quñiq tantahinaraqmi sapa kutilla yuyaysapa qillqakunaqa lluqsimun, chaykunawanqa aswan qapaqmi rikurinchik,
ichaqa manam haykaqpas chiqan kanan huntakunchu, manataqmi purun llaqta runakunapa riqsisqantaqchu. Sutinchikpi puriq qala kunkakunallam chaytaqa
yachanku, chaykunawanmi siminkuta huntarququspa rimapakuspa llamkanku, chayna kunanqa ñuqanchikmanta rimaspa llamkayniyuq runakuna quñirichkanku.
Muyuynin tukunapaq
Nisqanchik hinapas qichwa simiqa allin riqsisqam kachkanpas, sayaypura wakin simikunawan, ichaqa manataq miranchu, aswanmi wata watamanta sapa llaqtakunapi rimaqkunaqa pisiyapuchkan. Sasachakuykunallam, imaymana ñakariykunallam Qichwa runapaqqa quñirichkan, qichwa kayqa aswan huchapim tukupuchkan.
Maypachachus wasinchikpi, allpa tiyasqanchikpi quritapas, qullqitapas, yakunutapas tarirquspankuqa hukpaqkama imaymanata ruraykuspa tiyasqanchikmanta wischuwananchikkama mana samankuchu, manahinarí, ñuqanchik mana munaptinchikri qunqayllamanta sipirqachiwanchik. Chayraykum aswan allin
mana riqsisqa kay, qunqasqa kawsay, ichapas chayna qullqisapa munaqniyuqpa makinmanta ayqispa kasunmanraq qipa wiñaykuna qawarinallanpaqpas.
Peru, Bolivia mama llaqta umalliqkunaqa siminku huntatayá imaymanata rimaykuchkanku, chinlla kananchik rayku, ichaqa manayá imapas nisqankumanhina rikurinchu. Paykunaqa aswantaraqmi puchuq kaqninchikkunatapas pururparichipuchkan, llaqta runakuna wakchayachiyta tukupuchkanku. Chay raykupitaqmi imaymana rimanakuypas llaqta umalliqkunawanqa mana allin ñanman chayanchu, chaykamataq qullqiyuqkunaqa, imaymananchikmanta hapiparukuspanku huk yuyaywanña imatapas rurayta munanku, manayá Qichwa runahinachu Pachamama sunqunwan rikun. Paykunapa sunqunqa
ñawsan, manam ima kasqanta imatapas rikunmanchu, maypachachus ima kasqanta rikurquptinqa chayllapichá imankupas tunirqunman, ima kasqankupas
chusaq tukurqunman.
Chiqan Qichwa runapaq Qichwa simiqa kawsayninchikmi, ima kasqanchik, kay pachapi sayapakuyninchik, hinallataq qispisqa kayninchik. Mana Qichwa
runapaqtaq, mana riqsikuy munaq masinchikkunapaqhina Qichwa kayqa aswan pinqasqa kay, wakcha kay, sarunchasqa kay.
Perú, Bolivia mama llaqtakunapa, hatun kamachiq qillqankunallapiqa, qichwawan kastilla simipas sayapanasqa rikurichkan, chaninchasqa, llapan
runa rimananpaq kamachisqa, ichaqa manayá hinachu, muspaylla, muspay.
Kunanpas, haykaqpas manayá ima kasqantachu pipas qawariwanchik, aswanraq chay sunkasapa awqa runakunapa chayamusqan qipamanta pisipaylla pisipaspa qaqapapurqanchik. Sichus chiqan Qichwa sunquyuq runakuna llaqtanchikkunata umallinman chayqa ichapasraqchá maymi kananpi Qichwa kawsay sapinchiktaqa churarqunman, chaymanta sumaqta ñanchakuspa qispisqa purinanchikpaq. Ichaqa
manayá hinachu, manataqmi hinapastaqchu kanqapas.
Ichaqa musuq wayrakunam muyuykamuchkan, allillamantam Qichwa ñakariypachamanta Pachakuti puririmuchkanña.
Kay qillqasqakunamanta yachapakusqa
Constitución Política Del Estado. Bolivia, 2009.
Ministerio De Educación Del Perú. Ley General de Educación No 28044.
Ministerio De Educación Y Culturas De Bolivia. Ante Proyecto: Nueva ley de Educación “Avelino Siñani y ELizardo Pérez”, 2006.
Naciones Unidas. Declaración de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indígenas, 2007.
Naciones Unidas. Convenio 167 de la OIT.
Constitución Política Del Estado. Perú, 1993.
UNICEF y FUNPROEIB Andes. Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina, 2009.
.-
No dejes de seguir a Publimetro en Facebook
[pub][ooyala.xxM2N0YjE6-1Re3LjazwZNx1mZy-R6jT]